Agnieszka Sobczak: – Oświata, edukacja to temat rzeka. Każdy ma swoje doświadczenia, ponieważ każdy chodził, chodzi do szkoły. Nie każdy jednak wie, jak funkcjonowało kiedyś szkolnictwo na ziemi łaskiej.
Marek Ćwiek (prezes Okręgu Łódzkiego ZNP, prezes Oddziału w Łasku): – Dokładnie tak. Żyjemy tu i teraz, więc absorbują nas głównie sprawy współczesnej oświaty. „Aby człowiek wiedział, dokąd idzie, musi wiedzieć, skąd przychodzi” (Norman Davies), dlatego faktycznie warto, a nawet trzeba czasem refleksyjnie spojrzeć wstecz.
Jest pan autorem publikacji „Z dziejów Związku Nauczycielstwa Polskiego i szkolnictwa na ziemi łaskiej”. Trudno było zebrać materiał do książki?
– Nie było to łatwe, ponieważ zasoby zgromadzonych archiwaliów szkolnictwa łaskiego są dość ubogie i selektywne. Liczne pożary miasta i zniszczenia wojenne spowodowały, że większość akt i dokumentów została bezpowrotnie stracona. Wiele informacji dostarczyły mi rozmowy z mieszkańcami Łasku, powiatu, emerytowanymi członkami ZNP, wspomnienia dotyczące pracy nauczycielskiej, tajnego nauczania.
Kiedy powstała pierwsza szkoła w Łasku?
– Prawdopodobnie w pierwszym dziesięcioleciu XVI wieku, a jej inicjatorem był Jan Łaski, urodzony w Łasku kanclerz wielki koronny i arcybiskup gnieźnieński. Funkcję nauczyciela w łaskiej szkole parafialnej pełnił najczęściej diakon, kleryk, a później nawet organista. Uczono czytania i pisania po łacinie oraz podstawowych modlitw. Poziom nauczania nie był zbyt wysoki, nawet jak na ówczesne czasy.
Zasadnicze zmiany w oświacie zaszły za sprawą Komisji Edukacji Narodowej. 12 września 1816 roku podpisano akt założenia szkoły elementarnej w Łasku. Powstała wówczas jednoklasowa trzyletnia szkoła, w której uczył świecki nauczyciel. Jak oceniano wtedy uczniów i jak doceniano pracę nauczycieli?
– Oceniano podobnie jak dziś pilność i dobre zachowanie. Oceniano w trzech kategoriach: pilność (ocena: dobra, mierna, słaba, niedbała i żadna), zdolność (dobra lub nieudolna) i postępek (celujący, chwalebny, dobry, słaby, swawolny i tępy). Na koniec każdego roku szkolnego odbywał się egzamin. Najlepsi uczniowie byli nagradzani książkami. Nauczyciele za swoją pracę otrzymywali wtedy dość wysokie wynagrodzenie. Od 1836 roku pensja nauczyciela wynosiła 120 rubli srebrem rocznie, nauczycielki 45 rubli, a stróża szkolnego 4 ruble i 50 kopiejek. Burmistrz w tym czasie otrzymywał rocznie 150 rubli srebrem.
Kto był pierwszym nauczycielem szkoły elementarnej w Łasku?
– Nauczycielem szkoły elementarnej w tamtym czasie mógł zostać każdy, kto zdał egzamin przed komisją i złożył przysięgę na wierność carowi. W przeważającej większości byli to mężczyźni. Pierwszym nauczycielem był Franciszek Wesołowski, który pełnił też funkcję ekspedytora łaskiej poczty.
Pod koniec XIX wieku na ziemi łaskiej powstały pierwsze organizacje nauczycielskie, nie tylko z powodu organizacji tajnego nauczania w zaborze rosyjskim.
– Nauczyciele, walcząc o szerzenie wiedzy, kultury i świadomości narodowej, dbając o swoje bezpieczeństwo, utrzymywali bliskie kontakty i przekazywali sobie potrzebne informacje. Aby ich praca miała większe efekty, łączyli się, tworząc zorganizowane grupy. W ten sposób zaczęły powstawać pierwsze związki zawodowe. W 1905 roku w Pilaszkowie pod Łowiczem powstała organizacja aktywnie działająca do dziś – Związek Nauczycielstwa Polskiego. Podjęto wówczas niezwykle ważne uchwały, między innymi o bojkocie rusyfikacji i nauczaniu w szkołach wszystkich przedmiotów w języku polskim. Walka o język polski była jednak bardzo trudna i narażała na surowe kary. Najistotniejszy był fakt, że szkolnictwo polskie zaczęło się rozwijać, co było zasługą pracy wielu działaczy związkowych.
Na czym polegała działalność związku w okresie międzywojennym?
– Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości priorytetem była likwidacja analfabetyzmu oraz realizacja postanowień Sejmu Nauczycielskiego z 1919 roku (m.in. jednolita i bezpłatna 7-letnia szkoła podstawowa, powiązanie ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa), dokształcanie niewykwalifikowanych nauczycieli, starania o poprawę warunków socjalno-bytowych nauczycieli i ich rodzin, podejmowanie prac społecznych, rozwijanie różnych form działalności kulturalnej i oświatowej. Szefem związku był wówczas kierownik szkoły powszechnej w Łasku Eugeniusz Mieszkowski.
W latach 1918-1939 w Łasku były tylko dwie szkoły podstawowe.
– Tak, nazywano je wtedy powszechnymi. Do jednej uczęszczały dzieci polskie, a do drugiej dzieci żydowskie. W roku szkolnym 1937/1938 w powiecie łaskim było 139 szkół powszechnych, w których uczyło się 26 tysięcy uczniów. Pracowało z nimi 453 nauczycieli. Na jednego nauczyciela przypadało średnio 59 uczniów. W mieście od 1916 roku istniała też szkoła średnia. Do wybuchu II wojny światowej świadectwo dojrzałości otrzymało w łaskim gimnazjum 186 uczniów. Wśród nich byli późniejsi nauczyciele: Zenon Łodyński, Krystyna Radzik, Tadeusz Rzymkowski i Zygmunt Rzymkowski.
W okresie II wojny światowej po zajęciu Łasku przez Niemców w części budynków szkolnych ulokowano oddziały Wehrmachtu, a inne przejęto na niemieckie biura. Na początku 1940 roku wszystkie szkoły zostały zamknięte. Podobnie jak w XIX-wiecznej Polsce pod zaborami, tak i wówczas rozwinęło się tajne nauczanie.
– Tajne nauczanie prowadzono w kraju na niespotykaną w okupowanej Europie skalę. W roku szkolnym 1943/44 brało w nim udział około 9 tysięcy nauczycieli i 150 tysięcy uczniów. ZNP utworzył Tajną Organizację Nauczycielską, która w naszym regionie prowadziła tajne komplety w zakresie szkoły powszechnej i gimnazjalnej. Zajęcia obejmowały naukę języka polskiego, matematyki, historii, geografii, łaciny, matematyki, fizyki, chemii i biologii. Większość uczniów z tajnych kompletów zdawała maturę po wojnie w roku 1945/46. W nauczanie konspiracyjne w powiecie łaskim zaangażowanych było 102 nauczycieli.
Po wojnie sytuacja zaczęła się szybko zmieniać. Nadal jednak nie było łatwo ani się uczyć, ani nauczać.
– Wojna spowodowała ogromne straty w polskiej oświacie, zarówno osobowe, jak i materialne. Po wojnie członkowie ZNP zaangażowani byli szczególnie w odbudowę miasta, poprawę warunków nauki uczniów i pracy nauczycieli. W latach 1945-1960 wzniesiono w powiecie 34 nowe budynki szkolne, co jednak nieznacznie poprawiło warunki lokalowe. W 1958 roku przyjęto program „1000 szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”. Wybudowano wówczas podstawówki w Okupie, Wygiełzowie, Sędziejowicach, Pawlikowicach oraz Liceum Ogólnokształcące w Łasku.
W łaskim ogólniaku z inicjatywy ówczesnego prezesa oddziału ZNP Adama Siudy powstał Klub Nauczyciela aktywnie działający do dziś. Przed wami niebawem jubileusz.
– Klub powstał w 1976 roku. W 2004 roku jego siedziba z liceum została przeniesiona na piętro Gimnazjum nr 2 w Łasku. Odbywają się tu spotkania związkowe, konferencje oświatowe, szkolenia, wystawy. 27 lutego będziemy obchodzić jubileusz 10-lecia istnienia klubu właśnie w tym miejscu. Uroczystość swoją obecnością uświetnią władze związkowe, władze miasta i powiatu, Łódzki Kurator Oświaty oraz Prezes Związku Nauczycielstwa Polskiego – Sławomir Broniarz, który obecny był również na uroczystości otwarcia klubu w nowej siedzibie.
Wywiad z 12.02.2014r.
